Biến chứng xương cẳng tay là gì? Các nghiên cứu khoa học

Định nghĩa biến chứng xương cẳng tay

Biến chứng xương cẳng tay là các hậu quả bệnh lý hoặc cơ học xảy ra sau chấn thương, phẫu thuật, hoặc các can thiệp y khoa liên quan đến vùng cẳng tay, bao gồm hai xương chính là xương quay (radius) và xương trụ (ulna). Cẳng tay là một cấu trúc phức tạp, có vai trò trong cả vận động cổ tay lẫn khuỷu tay, đồng thời chứa nhiều mạch máu và thần kinh quan trọng. Vì vậy, khi xảy ra tổn thương hoặc điều trị không phù hợp, các biến chứng có thể gây ảnh hưởng đáng kể đến chức năng vận động của chi trên.

Các biến chứng có thể được chia thành cấp tính và mạn tính. Biến chứng cấp tính xuất hiện trong giai đoạn sớm sau chấn thương hoặc phẫu thuật, bao gồm chèn ép khoang, tổn thương thần kinh, hoặc nhiễm trùng vết mổ. Biến chứng mạn tính thường xuất hiện muộn hơn, ví dụ như gãy không liền, liền lệch, hạn chế vận động khớp quay-trụ, hay biến dạng chi. Việc hiểu rõ cơ chế và biểu hiện của từng loại biến chứng giúp bác sĩ chẩn đoán sớm và lựa chọn phương pháp can thiệp phù hợp.

Trong thực hành lâm sàng, tần suất biến chứng xương cẳng tay dao động từ 10% đến 25% tùy thuộc vào loại gãy và phương pháp điều trị. Các biến chứng nặng có thể để lại di chứng vĩnh viễn, khiến người bệnh mất khả năng lao động hoặc cần phẫu thuật chỉnh hình phức tạp. Chính vì vậy, nhận thức đúng về bản chất của biến chứng là yếu tố tiên quyết để phòng ngừa và phục hồi chức năng tối ưu.

Phân loại các biến chứng xương cẳng tay

Việc phân loại biến chứng xương cẳng tay giúp bác sĩ lựa chọn chiến lược điều trị phù hợp. Theo phân loại lâm sàng, biến chứng được chia làm ba nhóm chính: cơ học, nhiễm trùng và thần kinh-mạch máu. Mỗi nhóm có đặc điểm bệnh sinh, triệu chứng và hướng xử trí riêng biệt.

• Biến chứng cơ học: Bao gồm gãy không liền (nonunion), liền lệch (malunion), sai khớp quay-trụ và biến dạng chi. Đây là loại biến chứng thường gặp nhất, chiếm khoảng 60–70% các trường hợp.
• Biến chứng nhiễm trùng: Gặp sau phẫu thuật hoặc chấn thương hở, gây viêm xương tủy, áp xe mô mềm hoặc hoại tử xương. Loại biến chứng này có thể kéo dài dai dẳng, khó điều trị.
• Biến chứng thần kinh và mạch máu: Thường gặp ở vùng chấn thương nghiêm trọng hoặc sau phẫu thuật nắn chỉnh. Dây thần kinh quay và trụ là hai dây dễ bị ảnh hưởng nhất.

Phân loại theo thời gian tiến triển, biến chứng được chia thành:

1. Biến chứng sớm: Xuất hiện trong vòng 6 tuần sau chấn thương hoặc phẫu thuật (ví dụ: chèn ép khoang, nhiễm trùng, tổn thương thần kinh).
2. Biến chứng muộn: Xảy ra sau 6 tuần, bao gồm gãy không liền, liền lệch hoặc rối loạn vận động mạn tính.

Bảng sau tóm tắt một số biến chứng thường gặp theo nhóm nguyên nhân:

Nhóm biến chứng	Ví dụ	Hậu quả lâm sàng
Cơ học	Gãy không liền, liền lệch	Giảm xoay cổ tay, biến dạng chi
Nhiễm trùng	Viêm xương, áp xe mô mềm	Đau, sốt, sưng, hoại tử mô
Thần kinh - Mạch máu	Tổn thương thần kinh quay	Yếu cơ duỗi cổ tay, mất cảm giác

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Nguyên nhân của các biến chứng xương cẳng tay rất đa dạng, bao gồm cả yếu tố khách quan (chấn thương, mô tổn thương phức tạp) và yếu tố chủ quan (kỹ thuật phẫu thuật, chăm sóc hậu phẫu). Chấn thương năng lượng cao như tai nạn giao thông, ngã từ độ cao, hoặc gãy xương hở thường dẫn đến tổn thương mô mềm nghiêm trọng, làm tăng nguy cơ biến chứng.

Các yếu tố nguy cơ nội sinh và ngoại sinh được xác định trong nhiều nghiên cứu lâm sàng:

• Tuổi cao và tình trạng loãng xương làm giảm khả năng tái tạo xương.
• Bệnh lý nền như tiểu đường, suy thận, hoặc thiếu máu làm chậm quá trình lành thương.
• Hút thuốc lá, nghiện rượu ảnh hưởng đến vi tuần hoàn và cản trở quá trình tái tạo mô xương.
• Sai sót trong cố định xương hoặc đặt nẹp, đinh nội tủy sai vị trí gây mất vững ổ gãy.

Theo NCBI (2020), tỷ lệ gãy không liền ở bệnh nhân có thói quen hút thuốc cao gấp 2,3 lần so với nhóm không hút. Ngoài ra, nhiễm trùng sau phẫu thuật có thể tăng 30–50% ở bệnh nhân tiểu đường kiểm soát đường huyết kém. Các yếu tố này cần được xem xét trong toàn bộ quy trình điều trị để hạn chế rủi ro biến chứng.

Gãy không liền và liền lệch

Gãy không liền (nonunion) là biến chứng thường gặp nhất trong gãy xương cẳng tay, đặc biệt khi hai xương bị gãy cùng lúc hoặc khi mô mềm bị tổn thương rộng. Đây là tình trạng khi quá trình tạo xương mới không xảy ra hoặc bị gián đoạn, khiến hai đầu xương không liền lại được sau 6 tháng. Bệnh nhân thường có biểu hiện đau kéo dài, cử động bất thường tại vị trí gãy và mất sức cơ tay.

Liền lệch (malunion) xảy ra khi xương lành ở vị trí không đúng giải phẫu, thường do cố định sai hoặc tháo nẹp sớm. Hậu quả là cẳng tay bị xoay sai trục, gây hạn chế xoay sấp-ngửa (pronation/supination) và biến dạng thẩm mỹ. Mức độ sai lệch từ 10° trở lên có thể ảnh hưởng đáng kể đến chức năng xoay cổ tay. Trong trường hợp nặng, phải phẫu thuật chỉnh hình để phục hồi hình dạng và trục xương.

Bảng so sánh dưới đây cho thấy sự khác biệt giữa hai biến chứng này:

Đặc điểm	Gãy không liền	Liền lệch
Nguyên nhân chính	Mất vững ổ gãy, nhiễm trùng	Cố định sai, tháo dụng cụ sớm
Thời gian phát hiện	≥ 6 tháng sau chấn thương	Sớm sau khi lành xương
Biểu hiện lâm sàng	Đau kéo dài, cử động bất thường	Biến dạng chi, hạn chế xoay tay
Điều trị	Ghép xương, nẹp cố định lại	Phẫu thuật chỉnh hình trục xương

Việc phát hiện sớm thông qua chụp X-quang định kỳ và đánh giá lâm sàng đóng vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu nguy cơ tiến triển đến biến chứng nghiêm trọng hơn như giả khớp hoặc biến dạng vĩnh viễn.

Viêm xương và nhiễm trùng sau phẫu thuật

Viêm xương (osteomyelitis) là một biến chứng nghiêm trọng, xảy ra khi vi khuẩn xâm nhập vào mô xương, gây ra phản ứng viêm kéo dài. Trong phẫu thuật xương cẳng tay, viêm xương thường là hậu quả của nhiễm trùng vết mổ không được xử lý kịp thời. Vi khuẩn thường gặp nhất là Staphylococcus aureus, đặc biệt là chủng kháng methicillin (MRSA). Viêm xương có thể diễn tiến âm thầm, nhưng nếu không được điều trị đúng cách sẽ dẫn đến hoại tử xương và mất chức năng vận động.

Dấu hiệu lâm sàng của viêm xương bao gồm đau kéo dài tại vùng tổn thương, sưng nề, đỏ da, sốt nhẹ và tiết dịch mủ từ vết mổ. Trong các trường hợp mạn tính, bệnh nhân có thể không sốt, nhưng vẫn đau âm ỉ và giảm chức năng tay. Chẩn đoán dựa vào lâm sàng kết hợp xét nghiệm máu (CRP, bạch cầu tăng), X-quang, MRI hoặc xạ hình xương.

Nhiễm trùng vết mổ sau phẫu thuật (surgical site infection - SSI) là biến chứng sớm, có thể xuất hiện trong vòng 30 ngày sau mổ. Theo CDC, tỷ lệ SSI dao động từ 1–5% trong phẫu thuật chỉnh hình không có yếu tố nguy cơ, nhưng có thể lên đến 20% nếu là chấn thương hở, phẫu thuật kéo dài hoặc bệnh nhân có tiểu đường. Điều trị bao gồm rửa vết thương, kháng sinh phổ rộng và phẫu thuật cắt lọc nếu cần thiết.

Hội chứng chèn ép khoang

Hội chứng chèn ép khoang (compartment syndrome) là biến chứng cấp cứu đe dọa chi thể, xảy ra khi áp lực trong khoang cơ tăng lên vượt quá khả năng tưới máu mô. Ở cẳng tay, khoang gấp trước là vị trí dễ bị chèn ép nhất, do cấu trúc khép kín và số lượng cơ lớn. Nguyên nhân phổ biến gồm chấn thương nặng, nẹp bó quá chặt, hoặc xuất huyết nội cơ sau phẫu thuật.

Dấu hiệu lâm sàng cổ điển gồm 5 chữ "P": đau (pain), giảm cảm giác (paresthesia), xanh nhợt (pallor), giảm mạch (pulselessness) và liệt vận động (paralysis). Trong thực tế, đau dữ dội khi vận động thụ động là dấu hiệu sớm quan trọng nhất. Đo áp lực khoang bằng kim chuyên dụng là tiêu chuẩn chẩn đoán xác định. Công thức đánh giá:

$\Delta P = P_{diastolic} - P_{compartment}$

Khi $\Delta P \leq 30 \, \text{mmHg}$, chẩn đoán hội chứng chèn ép khoang được xác lập và cần được phẫu thuật giải áp (fasciotomy) ngay lập tức để ngăn hoại tử cơ và tổn thương thần kinh vĩnh viễn (NCBI - Compartment Syndrome).

Biến chứng thần kinh: tổn thương thần kinh quay

Thần kinh quay (radial nerve) đi dọc mặt sau cánh tay và xoắn quanh xương cánh tay trước khi đi vào cẳng tay, chi phối cơ duỗi cổ tay và cảm giác vùng mu tay. Trong các trường hợp gãy trên hoặc giữa xương quay, dây thần kinh này dễ bị kéo căng, chèn ép hoặc đứt do mảnh xương sắc nhọn hoặc dụng cụ phẫu thuật.

Tổn thương thần kinh quay có thể biểu hiện dưới dạng yếu cơ duỗi cổ tay, rơi bàn tay (wrist drop), hoặc mất cảm giác ở mu tay gần ngón cái. Chẩn đoán xác định bằng điện cơ (EMG) và đo dẫn truyền thần kinh (NCV). Tổn thương mức độ nhẹ có thể hồi phục tự nhiên sau vài tuần. Trong khi đó, tổn thương nặng như đứt thần kinh cần phẫu thuật nối vi phẫu hoặc ghép dây thần kinh.

Theo NCBI, thời gian phục hồi phụ thuộc vào mức độ tổn thương và khoảng cách hồi phục. Nếu sau 3–6 tháng không có cải thiện, nên xem xét can thiệp ngoại khoa để tránh teo cơ không hồi phục.

Ảnh hưởng lâu dài đến chức năng vận động

Biến chứng xương cẳng tay, nếu không được điều trị đúng cách, có thể dẫn đến giảm nghiêm trọng chức năng vận động của tay, đặc biệt là khả năng xoay sấp và xoay ngửa. Đây là hai vận động đặc thù do phối hợp hoạt động giữa xương quay và trụ. Khi hai xương này liền sai trục, bệnh nhân sẽ gặp khó khăn trong các hoạt động hàng ngày như vặn nút chai, dùng đũa hoặc gõ bàn phím.

Khả năng vận động của chi trên thường được đánh giá bằng chỉ số DASH (Disabilities of the Arm, Shoulder and Hand), bao gồm 30 câu hỏi đánh giá chức năng cử động, lực cầm nắm và cảm giác đau. Mỗi câu trả lời được chấm theo thang điểm từ 1 đến 5, tổng hợp lại thành thang đo từ 0 (chức năng tốt) đến 100 (mất chức năng nghiêm trọng) (AAOS - DASH Outcome Measure).

Việc phục hồi chức năng đúng cách sau điều trị ban đầu có thể làm giảm đáng kể tỷ lệ rối loạn vận động. Các bài tập vật lý trị liệu nên được cá nhân hóa theo từng giai đoạn liền xương và mức độ tổn thương.

Chiến lược phòng ngừa và can thiệp sớm

Phòng ngừa biến chứng xương cẳng tay cần bắt đầu ngay từ khi tiếp nhận chấn thương ban đầu. Điều trị đúng nguyên tắc, cố định đúng trục và tránh nẹp bó quá chặt là các biện pháp cơ bản nhưng rất hiệu quả. Phẫu thuật nên được thực hiện bởi bác sĩ chuyên khoa chấn thương chỉnh hình, tuân thủ quy trình vô trùng nghiêm ngặt và sử dụng dụng cụ phù hợp với giải phẫu cẳng tay.

Sau phẫu thuật, cần theo dõi sát sao các dấu hiệu sớm của biến chứng như đau bất thường, phù nề, sốt hoặc rối loạn cảm giác. Khám lâm sàng định kỳ kết hợp chụp X-quang kiểm tra sự tiến triển của liền xương là bắt buộc trong giai đoạn đầu sau điều trị.

Vai trò của bệnh nhân cũng rất quan trọng. Việc tuân thủ hướng dẫn phục hồi chức năng, tái khám đúng hẹn và thông báo kịp thời các dấu hiệu bất thường có thể giúp phát hiện và can thiệp sớm trước khi biến chứng trở nên nghiêm trọng.

Tài liệu tham khảo

1. NCBI. Risk Factors for Nonunion After Forearm Fracture
2. Orthobullets. Both Bone Forearm Fracture
3. Centers for Disease Control and Prevention. Surgical Site Infection
4. NCBI. Compartment Syndrome
5. NCBI. Radial Nerve Injury
6. American Academy of Orthopaedic Surgeons. DASH Outcome Measure